ในอดีตกระท่อมเป็นพืชที่ใช้รักษาโรคและบรรเทาอาการเจ็บป่วยมานานนับร้อยปี และใช้กันอย่างแพร่หลายในแถบภาคใต้ โดยพันธุ์กระท่อมที่ใช้ก็มีทั้งกระท่อมก้านแดง กระท่อมก้านเขียว (แตงกวา) ซึ่งตามภูมิปัญญาชาวบ้านจะใช้กระท่อมในช่วงกลางวัน เพื่อช่วยให้มีเรี่ยวแรงในการทำงาน เพิ่มความอึดในการทนแดด ทนความร้อน ได้ตลอดทั้งวัน
โดยวิธีการบริโภคกระท่อมของชาวบ้านตำรับดั้งเดิมจะนำใบกระท่อมสด 1-3 ใบ ลอกก้านใบออก แล้วเคี้ยวเฉพาะส่วนที่เป็นเนื้อใบพอให้จืด แล้วจึงคายกากใบทิ้ง กินวันละ 3 ครั้ง เช้า กลางวัน เย็น แต่นอกจากนี้ในตำรับยาพื้นบ้านยังพบว่าใช้ใบกระท่อมบรรเทาอาการไม่สบายได้หลายอย่างด้วย
ตามตำรับยาหมอพื้นบ้าน
1. โรคท้องร่วง ปวดท้อง
โดยมี 4 สูตรตามนี้
1. เคี้ยวใบกระท่อมให้ละเอียดแล้วดื่มน้ำตาม
2. นำใบกระท่อมมาต้มกับน้ำ เติมเกลือและน้ำตาลทรายแดงเล็กน้อย แล้วดื่มเป็นชาแก้ปวดท้อง
3. นำเปลือกต้นกระท่อม เปลือกต้นสะเดา เปลือกต้นมะขาม อย่างละ 50 กรัม และหัวขมิ้นชัน (แก่) หัวกระทือ (แก่) อย่างละ 1 หัว เผาไฟพอสุก แล้วนำทุกอย่างมาต้มกับน้ำปูนใส ผสมน้ำสะอาดอย่างละเท่า ๆ กัน จากนั้นช้อนแต่น้ำมารับประทานครั้งละ 2-3 ช้อนแกง จนกว่าอาการจะหาย
4. นำใบกระท่อม 10 ใบ มาต้มกับน้ำดื่ม 3 ช้อนแกง แล้วดื่มเช้า-เย็น จนกว่าอาการจะหาย
2. โรคเบาหวาน
ตามตำรับยาหมอพื้นบ้านจะใช้ใบกระท่อมร่วมกับสมุนไพรที่มีฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือดชนิดอื่น ๆ เช่น อินทนิลน้ำ หรือใช้ร่วมกับเครื่องยาที่มีฤทธิ์ขับปัสสาวะ เช่น หญ้าหนวดแมว โดยมีสูตรยาตามนี้
* นำใบกระท่อม อินทนิลน้ำ กระเทียมต้น กระเทียมเถา มาต้มกับน้ำดื่ม แล้วดื่มเป็นชา
แต่ทั้งนี้ การรักษาโรคเบาหวานควรต้องทราบถึงชนิดเบาหวานที่เป็น และสาเหตุที่เกิดก่อน นอกจากนี้ยังจำเป็นต้องอาศัยข้อมูลเชิงคลินิกของพืชกระท่อมให้มากกว่านี้ เพื่อการใช้กระท่อมอย่างถูกต้องเหมาะสมด้วย
3. แก้ปวดเมื่อย
โดยสูตรยาที่ใช้จะมีใบกระท่อม 2 ส่วน เถาวัลย์เปรียง มะคำไก่ มะแว้งต้น มะแว้งเครือ เถาโคคลาน เถาสังวาล พระอินทร์ หญ้าหนู ต้นผักเสี้ยนผี แก่นขี้เหล็ก ใบมะกา อย่างละ 1 ส่วน เนื้อในฝักราชพฤกษ์ 5 ฝัก เถากำแพงเจ็ดชั้น 3 ส่วน นำทุกอย่างมาต้มรวมกัน แล้วกินก่อนอาหารเช้า-เย็น ครั้งละครึ่งถ้วย ถึง 1 ถ้วยกาแฟ
อย่างไรก็ดี จะเห็นได้ว่าต้องใช้สมุนไพรอื่น ๆ มาช่วยเสริมสรรพคุณแก้ปวดเมื่อยด้วย เช่น เถาวัลย์เปรียง หรือเถากำแพงเจ็ดชั้น ดังนั้นใบกระท่อมจึงเป็นเพียงตัวยารองในตำรับยานี้เท่านั้น
4. แก้ไอ
5. ขับพยาธิ
ตำรับยากระท่อมขับพยาธิที่หมอพื้นบ้านใช้กันมานานก็แค่นำใบกระท่อมสดมาขยี้กับปูนแดง (ปูนที่กินกับหมาก) แล้วนำมาทาท้องเท่านั้น
อย่างไรก็ดี ในตำรับยาหมอพื้นบ้านส่วนใหญ่จะใช้ใบกระท่อมร่วมกับสมุนไพรที่มีสรรพคุณระบายท้อง เช่น ชุมเห็ดเทศ เนื่องจากการเคี้ยวใบกระท่อมอาจนำมาซึ่งอาการท้องผูกได้ จึงต้องใช้สมุนไพรตัวอื่นมาช่วยแก้ปัญหานี้ พร้อมแนะนำให้ดื่มน้ำตามมาก ๆ หลังเคี้ยวใบกระท่อมด้วย
ที่สำคัญการกินใบกระท่อมต้องเอาก้านใบออก และควรคายกากทุกครั้ง เพราะก้านใบและใบของกระท่อมไม่สามารถย่อยได้ อาจตกตะกอนติดค้างอยู่ภายในลำไส้ยากต่อการขับถ่าย จนทำให้เกิดถุงท่อมในลำไส้ จากพังผืดหุ้มรัดรอบ ๆ ก้อนกากกระท่อมจนเป็นก้อนถุงขึ้นมา ซึ่งอาจเพิ่มความเสี่ยงลำไส้อุดตันได้ด้วย
